ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΒΟΥΛΙΑΓΜΕΝΗΣ

Η περιοχή του αρχαίου δήμου των Αιξωνιδών Αλών βρίσκονταν στη χερσόνησο της Βουλιαγμένης, εκεί όπου μια στενή λωρίδα γης ανάμεσα σε δύο κόλπους ή μια «ζώνη» μέσα στη θάλασσα, σήμερα ονομάζεται «Λαιμός». Αυτός ακριβώς το σημείο, λόγω της φυσικής διαμόρφωσής του, επέλεξαν οι κάτοικοι του αρχαίου δήμου για να ιδρύσουν το ιερό τους, τον ναό του Απόλλωνα Ζωστήρα. Ένα ιερό παναττικής και ίσως πανελλήνιας σημασίας που, εκτός από τη θρησκευτική του σύνδεση με το ιερό της Δήλου, εξυπηρετούσε και πολιτικούς στόχους της Αθήνας.


Ο αρχαίος δήμος των Αιξωνιδών Αλών ήταν αρκετά εκτεταμένος και κάλυπτε γεωγραφικά τους σημερινούς δήμους της Βούλας και της Βουλιαγμένης. Χάρη στην έντονη οικοδομική δραστηριότητα στις περιοχές αυτές κατά τα τελευταία χρόνια, η αρχαιολογική έρευνα κατάφερε να δώσει μια αρκετά ολοκληρωμένη εικόνα του πολεοδομικού ιστού του αρχαίου δήμου, γεγονός που δεν συμβαίνει συχνά. Ίχνη ανθρώπινης δραστηριότητας έχουν διαπιστωθεί ήδη από το τέλος της Νεολιθικής περιόδου, ενώ στις επόμενες εκατονταετίες, την Πρωτοελλαδική δηλαδή περίοδο (3η χιλιετία π.α.χ.χ.), η ανθρώπινη παρουσία γίνεται έντονα αισθητή σε αρκετές θέσεις του σημερινού δήμου Βουλιαγμένης. Συγκεκριμένα, στο πευκόφυτο ύψωμα που βρίσκεται στα ΝΑ του Λαιμού, σε ανασκαφή που διενεργήθηκε το
1959, αποκαλύφθηκε εγκατάσταση των πρωτοελλαδικών χρόνων με τέσσερις οικίες και οχυρωματικό τείχος, που περιέκλειε τη Χερσόνησο με συνολικό μήκος 275 μ.Το τείχος άφηνε ακάλυπτη τη ΝΑ πλευρά του λόφου, η οποία προστατευόταν από την ίδια τη διαμόρφωση του εδάφους της. Στο λόφο των Μουσών, που βρίσκεται μέσα στις εγκαταστάσεις του ξενοδοχειακού συγκροτήματος του Αστήρ Παλλάς Βουλιαγμένης, έχουν εντοπιστεί και μερικώς ανασκαφεί, λείψανα οχυρωματικών κατασκευών, επίσης πρωτοελλαδικών χρόνων. Τα λείψανα αυτά εντοπίζονται σε πολλά σημεία στην περίμετρο του λόφου, ενώ στην κορυφή του και σε αρκετά μεγάλη έκταση είναι ορατές εργασίες λατόμευσης του φυσικού βράχου.


Η ολοκλήρωση της έρευνας σε αυτή τη θέση θα αναδείξει τις εξαιρετικής σημασίας αρχαιότητες, ενώ η διαμόρφωση του χώρου, με διαδρόμους περιπάτου και επεξηγηματικό υλικό, θα δώσει στον επισκέπτη μια ολοκληρωμένη εικόνα αυτής της εποχής.
Ανάμεσα στα αγγεία και τα άλλα κινητά ευρήματα των θέσεων αυτών, ιδιαίτερη αξία έχει το πλήθος των απολεπισμάτων του οψιανού (σκληρό ηφαιστειακό υλικό που υπάρχει μόνο στα νησιά Μήλο και Νίσυρο και το οποίο, μετά τη λατόμευσή του, διοχετευόταν στους νησιωτικούς και ηπειρωτικούς προϊστορικούς οικισμούς και χρησίμευε για την κατασκευή κοπτικών εργαλείων). Το υλικό αυτό αποδεικνύει τις εμπορικές σχέσεις των πρώτων κατοίκων της παράκτιας αυτής περιοχής της Αττικής με τα νησιά του Αιγαίου.

Τα ευρήματα των ανασκαφών πιστοποιούν την αδιάλειπτη συνέχεια της ζωής στο δήμο των Αλαιέων. Στα μυκηναϊκά (14ος – 11ος αι. π.α.χ.χ.) και γεωμετρικά χρόνια (μέσα 11ου – 9ος αι. π.α.χ.χ.) όπως και στους πρώιμους και μέσους αρχαϊκούς χρόνους (αρχές 8ου – μέσα 6ου αι. π.α.χ.χ.), τα λείψανα είναι σποραδικά και λίγα (εάν εξαιρέσει κανείς το μυκηναϊκό νεκροταφείο που βρέθηκε στα όρια των δήμων Γλυφάδας και Βούλας). Στους ύστερους αρχαϊκούς χρόνους (μέσα με τέλος 6ου αι. π.α.χ.χ.) τα στοιχεία πολλαπλασιάζονται και αποδεικνύουν ότι απ’ αυτή την εποχή και ύστερα αρχίζει η οικιστική οργάνωση του αρχαίου δήμου και η ακμή του. Βέβαια, πρέπει να σημειωθεί ότι τα ευρήματα του 4ου αιώνα π.α.χ.χ. διασώθηκαν σε πληρέστερη μορφή εις βάρος των καταλοίπων των προηγούμενων περιόδων. Μέσα στα όρια του δήμου Βούλας βρέθηκαν μεγάλα οικιστικά σύνολα που εξυπηρετούνταν με οδικά και αποχετευτικά δίκτυα, μεγάλες οδικές αρτηρίες, οι οποίες συνέδεαν τον αρχαίο δήμο με τους γειτονικούς του, - της Αιξωνής (τη σημερινή Γλυφάδα) και του Αναργυρούντος (τη σημερινή Βάρη) -, εργαστηριακές εγκαταστάσεις και οργανωμένα νεκροταφεία. Η ελληνιστική και η ρωμαϊκή περίοδος εκπροσωπούνται από λίγα σποραδικά ευρήματα σε οικιστικά και ταφικά σύνολα, οι σημαντικοί όμως οδικοί άξονες του δήμου χρησιμοποιούνταν μέχρι τους πρώιμους βυζαντινούς χρόνους.


Σε μια θέση εξαιρετικής επιλογής, στο λόφο Καστράκι, που βρίσκεται στη συνοικία Πηγαδάκια της Βούλας και μέχρι σήμερα δεν έχει ερευνηθεί ανασκαφικά, δεσπόζει η ακρόπολη του αρχαίου δήμου. Στα τέλη του 6ου αιώνα π.α.χ.χ. αρχή της ακμής του, ιδρύεται το παναττικής εμβέλειας Ιερό του Απόλλωνος στον Ζωστήρα (το οποίο σήμερα βρίσκεται μέσα στις εγκαταστάσεις της ξενοδοχειακής επιχείρησης του Αστήρ Παλλάς Βουλιαγμένης). Η ίδρυση του ιερού είναι σύγχρονη με την Κλεισθένεια μεταρρύθμιση των αττικών δήμων, που έγινε το 507 π.α.χ.χ., κατά την οποία καθεμιά από τις τρεις ζώνες της Αττικής (άστυ, μεσογαία, παραλία) οργανώθηκε σε 10 ομάδες δήμων και έτσι δημιουργήθηκαν οι 30 «τριττύες». Από αυτές, με κλήρωση ανά τρεις, άσχετα από τη γεωγραφική τους θέση και την κοινωνική τους σύνθεση, δημιουργήθηκαν οι 10 φυλές που αντικατέστησαν τις τέσσερις παλαιές φυλές των Αθηναίων. Έτσι, πετυχαίνοντας «αναμίσγεσθαι το πλήθος», κατά τον Αριστοτέλη, ο Κλεισθένης κατάφερε να διασφαλίσει τη συνοχή του αθηναϊκού λαού, γεγονός που υπήρξε η αφετηρία της κοινωνικής, οικονομικής και πνευματικής άνθησης της αθηναϊκής δημοκρατίας του 5ου αιώνα π.α.χ.χ. Ο δήμος των Αλαιέων μαζί με τη γειτονική του Αιξωνή συγκροτούν την παραλιακή τριττύ της Κεκροπίδος φυλής, που περιελάμβανε συνολικά 11 δήμους. Η ονομασία του δήμου των Αιξωνιδών Αλών οφείλεται αφενός στη γειτνίασή του με την Αιξωνή και αφετέρου σε μια φυσική διαμόρφωση της περιοχής, τις αλυκές, που υπήρχαν κατά μήκος της ακτής.

Η μορφολογία της Χερσονήσου του Λαιμού της Βουλιαγμένης, το σημερινό Μικρό Καβούρι, ένα κομμάτι της Αττικής γης προικισμένο απλόχερα απ’ τη φύση, είχε πάντοτε μεγάλη στρατηγική σημασία, όχι μόνο για το δήμο στον οποίο ανήκε, αλλά και για όλη την Αττική. Ήταν ένα τέλειο φυσικό παρατηρητήριο, χρήσιμο για την άμυνα και για την αποτροπή των εχθρικών αποβάσεων. Το σκοπό αυτό άλλωστε εξυπηρετούσαν και οι δύο κυκλικοί πύργοι – παρατηρητήρια. Χτισμένοι κατά τον 5ο αιώνα π.α.χ.χ. στα κατάλληλα σημεία, έλεγχαν με άνεση τον πλου προς τον Πειραιά. Ο πρώτος πύργος βρίσκεται βορειοδυτικά της Ιερατικής Οικίας, στο υψηλότερο σημείο του λόφου του ορφανοτροφείου και ο δεύτερος βορειοανατολικά της, σε απόσταση 150 μέτρων.



δεύτερος πύργος ερευνήθηκε ανασκαφικά από τον Φ. Σταυρόπουλο το 1958. Έχει διάμετρο 6,90 μ., είναι κτισμένος κατά το πολυγωνικό σύστημα και έχει την είσοδό του στα νότια. Σε επαφή με τη ΝΔ πλευρά του αποκαλύφθηκε συγκρότημα δωματίων, όπου διέμεναν οι άνδρες της φρουράς. Ανάλογο συγκρότημα υπήρχε και στη ΝΑ πλευρά του, αλλά σώζεται μόνο ένα τμήμα του. Στο συγκρότημα του πύργου βρέθηκαν αιχμές βελών και δοράτων, αθηναϊκά νομίσματα του 4ου και 5ου αι. π.α.χ.χ. καθώς και αιγυπτιακό νόμισμα της εποχής των Πτολεμαίων. Νομίσματα και άλλα ευρήματα της ίδιας εποχής και προέλευσης βρέθηκαν επιφανειακά τόσο στον λόφο ΝΑ του Λαιμού (εκεί όπου υπήρχε η προϊστορική οχύρωση με τις οικίες), όσο και κατά μήκος της ανατολικής πλευράς της Χερσονήσου κατά τη διάνοιξη του δρόμου. Τα εν λόγω ευρήματα μαρτυρούν τη χρησιμοποίηση των οχυρωματικών αυτών έργων κατά τον Χρεμωνίδειο πόλεμο (267 – 261 π.α.χ.χ.), όταν η Αθήνα πολιορκήθηκε από τα στρατεύματα των Μακεδόνων του Αντίγονου Γονατά (263 –2 π.α.χ.χ.) και προς βοήθειά της οι Πτολεμαίοι έστειλαν στόλο υπό τον ναύαρχο Πάτροκλο.
Η κατάληξη της Χερσονήσου του Λαιμού στη θάλασσα, με πολλές λεπτές και απότομες προεξοχές, λειτούργησε προστατευτικά για την Αθήνα. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (Θ,107), οι Πέρσες, υπό το κράτος του φόβου, μετά την ήττα τους στη ναυμαχία της Σαλαμίνας και μέσα στη νύχτα, νόμισαν ότι αυτές οι προεξοχές ήταν πολεμικά πλοία και, πανικόβλητοι, τράπηκαν σε φυγή. Η επιλογή της θέσης ίδρυσης του Ιερού του Απόλλωνα του Ζωστήρα δεν ήταν τυχαία. Το χαμηλό επίπεδο αυτής της στενής λωρίδας της γης συμβάλει ώστε το ιερό να είναι ορατό και από τον δυτικό, αλλά και από τον ανατολικό κόλπο.


Ο Παυσανίας αναφέρει ότι το τοπωνύμιο «Ζωστήρας» οφείλει το όνομά του στη ζώνη της Λητούς. Η Λητώ, κυνηγημένη από την οργισμένη Ήρα, αφού ο πατέρας των δίδυμων παιδιών που κυοφορούσε ήταν ο Δίας, σταμάτησε σ’ αυτό το μέρος και, νομίζοντας ότι είχε έρθει η ώρα να γεννήσει, έλυσε τη ζώνη της. Έτσι λοιπόν, «ΕΝ ΖΩΣΤΗΡΙ ΔΕ, ΕΠΙ ΘΑΛΑΣΣΗΣ ΚΑΙ ΒΩΜΟΣ ΑΘΗΝΑΣ ΚΑΙ ΑΠΟΛΛΩΝΟΣ ΚΑΙ ΑΡΤΕΜΙΔΟΣ ΚΑΙ ΛΗΤΟΥΣ. ΤΕΚΕΙΝ ΜΕΝ ΟΥΝ ΛΗΤΩ ΤΟΥΣ ΠΑΙΔΑΣ ΕΝΤΑΥΘΑ ΟΥ ΦΑΣΙ, ΛΥΣΑΣΘΑΙ ΔΕ ΤΟΝ ΖΩΣΤΗΡΑ ΩΣ ΤΕΞΟΜΕΝΗΝ, ΚΑΙ ΤΩ ΧΟΡΙΩι ΔΙΑ ΤΟΥΤΟ ΓΕΝΕΣΘΑΙ ΤΟ ΟΝΟΜΑ».


Ο Στέφανος Βυζάντιος, ο οποίος συμφωνεί με τον Παυσανία, μας πληροφορεί επίσης για τα Ζωστήρια, την ετήσια γιορτή που λάμβανε χώρα στο ιερό: «ΦΑΣΙ ΤΗΝ ΛΗΤΩ ΛΥΣΑΙ ΤΗΝ ΖΩΝΗΝ ΚΑΙ ΚΑΘΕΙΣΑΙ ΕΝ ΤΗ ΛΙΜΝΗ ΛΟΥΣΑΣΘΑΙ· ΕΝΤΑΥΘΑ ΘΥΟΥΣΙΝ ΑΛΑΕΙΣ ΛΗΤΟΙ ΚΑΙ ΑΡΤΕΜΙΔΙ ΚΑΙ ΑΠΟΛΛΩΝΙ ΖΩΣΤΗΡΙΩι».

Πηγη